De familie Middendorp

Mijn pake Jan Lutes Middendorp is geboren op 12 juli 1900 in Oldeholtwolde. Als jongeman diende hij als dienstplichtige bij de marine als stoker. Ik heb zijn oude marinekist nog in mijn werkkamer staan. Na de marine kreeg hij een opleiding als stoker/machinist in het stoomgemaal in Lemmer om vervolgens te gaan werken in het stoomgemaal in Terband. Hij was daarmee geen ongeschoolde arbeider, maar iemand die wat kon.

 

Pake trouwde in 1923 met mijn beppe Trijntje de Vries, geboren 5 januari 1902 in Mildam. Ik kan me herinneren dat pake mij vertelde behoorlijk moeite te hebben gedaan om bij beppe in de gunst te raken; hij heeft haar altijd op handen gedragen.

In 1924 in Terband kregen ze hun eerste zoon Lute (of Luite) en al spoedig volgde nog een zoon Hendrik (Hennie) (1926) en een dochter Martje (1928).

 

CAV in Donkerbroek

Pake kreeg een baan als machinist en arbeider bij de Coöperatieve Aankoop Vereniging (CAV) in Donkerbroek en het gezin verhuisde naar Donkerbroek. Eerst naar Donkerbroek nummer 8 (vermoedelijk langs de Opsterlandse Compagnonsvaart) en later naar de Herenwal nummer 111 (nu nummer 12). Daar werd ook mijn moeder Joukje geboren als nakomertje van het gezin met 12 jaar verschil met Martje, namelijk op 22 februari 1940 vlak voor het uitbreken van de oorlog.

 

In de CAV zal iets van een stoommachine hebben gestaan die mijn pake bediende. Bij de CAV werd door de boeren in de omgeving centraal materialen aangekocht zoals zaaisel, brandstof, etc. Mijn pake had ook als taak die zaken naar de verschillende boerderijen in de omgeving rond te brengen, eerst met paard en wagen, later met de vrachtauto. Vanuit die rol moet pake veel mensen gekend hebben en was hij ook gekend. Verder was hij ook actief in het dorp, zoals vrijwilliger bij de brandweer. Er is nog filmmateriaal van 1954 beschikbaar van naoorlogs Donkerbroek waarop pake werkt bij de CAV en hij helpt bij een brandweeroefening [i].

 

Socialisme en geheelonthouding

De familie Middendorp was geïnspireerd door het socialisme en antimilitarisme. Bij mijn pake en beppe hing een portret van Pieter Jelles Troelstra in de kamer. Pake en beppe waren van ‘de blauwe knoop’: strikt tegen het gebruik van alcohol. Drankmisbruik zorgde in die tijd namelijk voor veel sociale problemen, vooral bij arbeiders. Leden van de verenigingen waren te herkennen aan een blauwe knoop, vandaar de naam ‘leden van de blauwe knoop’ . Een dergelijk anti-alcohol standpunt paste binnen het socialistisch gedachtengoed om tot verheffing van de arbeidersklasse te komen.

 

Lute en zijn broer en zus Hennie en Martje werden lid van de afdeling van de Jeugdbond Voor Onthouding (JVO) in Donkerbroek. Op 14-jarige leeftijd werd Lute verkozen tot bestuurslid van de afdeling en in 1939 was hij al tweede voorzitter. Het is duidelijk dat Lute een prominente plaats in deze afdeling innam. De JVO had vooral in Friesland veel aanhang en groeide in korte tijd uit tot een bloeiende vereniging met ongeveer 5.000 leden. In Friesland waren er op het hoogtepunt meer dan zestig afdelingen, ongeveer de helft van het totale aantal in Nederland. Dat de JVO in Friesland veel aanhang had, blijkt uit het feit dat de bond in 1930 in Appelscha een gebouw kocht en inrichtte als een alcoholvrije jeugdherberg met de naam Ús Blau Hiem (Ons Blauwe Thuis) [ii].

 

Ook was Lute actief in ‘De Rijzende Kerk’, een plattelandsjongeren onderafdeling van de VCJC (Vrijzinnige Christelijke Jeugd Centrale). De VCJC organiseerde regelmatig kampen waarin jongeren niet alleen discussieerden over het geloof maar ook over zaken als werkloosheid, pacifisme en het socialisme. Uit de VPRO radiodocumentaire ‘Jong is ons harte’ van 7 september 1997 blijkt dat deze organisatie voor die tijd zeer progressief genoemd moet worden [iii]. Waarbij het geloof vooral iets was wat in jezelf gevonden moest worden en mogelijk zelfs ter discussie stond. De beroemde communiste Henriette Roland Holst heeft nog bijdragen geleverd voor de zogenaamde lekenspelen, een soort van toneelstukjes ter vorming van speler en toeschouwer. Socialisme met een religieus randje dus. Overigens heeft de huidige VPRO haar wortels in deze organisaties.

Het is tijdens deze activiteiten dat Lute verkering kreeg met Sinie Kaastra uit Andijk.

 

De Veensoldaten

Van mijn moeder kreeg ik een voddig oud boek getiteld ‘De Veensoldaten – Een onpolitiek feitenrelaas van 13 maanden concentratiekamp’ van Wolfgang Langhoff uit 1935. Ze vertelde me dat dit boek van pake en beppe was geweest. Het boek heeft decennia in mijn boekenkast stof staan te verzamelen, maar in het kader van deze zoektocht ben ik het toch maar eens serieus gaan lezen. Wat me direct opviel – nadat ik wat gewend was aan het ouderwetse taalgebruik en de rare spelling – dat het zo leesbaar en pakkend geschreven is.

 

In het boek beschrijft de acteur Langhoff gedetailleerd zijn arrestatie op 28 februari 1933, zijn opsluiting zonder enige vorm van proces, de intimidaties en mishandelingen door de SA en SS en de dwangarbeid in het concentratiekamp Börgermoor. Hiervan stamt het bekende Börgermoorlied “Die Moorsoldaten” (De Veensoldaten). Opvallend is de eigen strakke interne organisatie van de gevangenen. Hierdoor konden ze nog enig tegenwicht bieden aan de terreur van de bewakers door met de gevangenen als één blok op te treden. En het ‘Circus Konzentrazani’ waarbij Langhoff samen met gevangenen een variétéavond organiseerde om een vrolijk lichtpuntje te hebben, waarbij de kampbewakers mild bespot werden en toch meelachten.  Een fraai staaltje van psychologische kracht; Hoe je je onderdrukker met intelligentie de baas kan.

 

Op 31 maart 1934 werd Langhoff onverwacht vrijgelaten. Zijn oude beroep – toneelacteur – mocht hij niet meer uitoefenen: hij werd uit de beroepsvereniging voor toneelspelers gezet op grond van de Reichskulturkammer wet. Langhoff en zijn gezin weken uit naar Zwitserland waar hij het boek schreef en acteur werd bij de Stadsschouwburg van Zürich.

 

Met dit boek in huis is het vrij zeker dat het gezin Middendorp ruim voor het uitbreken van de oorlog zich bewust was van het opkomend nazisme in Duitsland en de bijbehorende repressie. De volle omvang van de latere door de nazi’s gepleegde misdaden was in 1935 uiteraard niet te voorzien. Toch, na lezing van De Veensoldaten, wordt het onmenselijke en gewelddadige karakter van de nazi’s griezelig duidelijk. En die boodschap moet al in 1935 ondubbelzinnig bij het gezin Middendorp zijn binnengekomen.

 

[i] https://donkerbroek.nl/geschiedenis/beelden-uit-het-verleden/

 

[ii] https://www.ubh.nl/uncategorized/welkom/

 

[iii] Jong is ons harte 1 - Het Spoor Terug - VPRO